Một góc nhìn về lúa vụ 3

Nguồn tin: Báo Hậu Giang, 25/04/2016
Ngày cập nhật: 26/4/2016

Hạn, mặn đã “đong đưa treo” trên nhiều vùng đất ĐBSCL trong hơn 3 tháng qua. Nước mặn từ Biển Đông, rồi Biển Tây tràn vào gây thiệt hại nghiêm trọng. Giờ người ta nói nhiều về những “túi nước” điều hòa nguồn nước ở Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên đã bị lúa vụ 3 “choán chỗ”, mà hệ lụy của nó tác động và gây ảnh hưởng đến toàn khu vực.

Làm lúa vụ 3 vô tình từ chối trữ nước ngọt, gây hạn, mặn.

Từ chối nước ngọt

Lâu nay, ĐBSCL chỉ có hai vụ sản xuất lúa chính là: Đông xuân (khoảng 1,6 triệu héc-ta) và Hè thu (khoảng 1,65 triệu héc-ta) trong năm. Lúa vụ 3 (vụ lúa Thu đông - kế tiếp sau Hè thu) chỉ phát triển khi Đồng Tháp và An Giang bắt đầu làm đê bao khép kín. Cũng cần nhìn lại quá trình hình thành các đê bao khép kín ban đầu là để bảo vệ lúa Hè thu trước nguy cơ bị lũ sớm chụp đồng. Đó là một thực tế mà một thời nông dân ĐBSCL khóc ròng khi lúa Hè thu vừa chín tới bị lũ chụp gần như mất trắng.

Tuy nhiên, sau khi hình thành các đê bao khép kín này, “tư duy tăng sản lượng lúa” bắt đầu xuất hiện ở nhiều địa phương. Ban đầu chỉ khoảng 100.000ha lúa vụ 3. Nước lũ ở ĐBSCL ngày càng “teo tóp” thì diện tích sản xuất lúa vụ 3 ngày càng “phình ra”. Đến nay thì diện tích sản xuất lúa vụ 3 đã nhảy lên khoảng 600.000ha. Từ lâu, các nhà khoa học đã đưa ra cảnh báo: làm lúa vụ 3 là phản khoa học, vì đất sẽ nhanh chóng kiệt quệ: đồng ruộng không được cung cấp phù sa, các chất tồn dư sẽ tăng theo mùa vụ. Làm lúa vụ 3 cũng triệt tiêu đi sự phát triển đa dạng của nguồn lợi thủy sản mang đến trong mùa nước nổi. Một số lãnh đạo ở các tỉnh hạ nguồn đã cảnh báo: “Tình trạng ngập cục bộ vào mùa mưa lũ là do các tỉnh đầu nguồn làm đê bao, sản xuất lúa vụ 3”. Làm đê bao ngăn lũ, sản xuất lúa vụ 3 giống như từ chối tiếp nhận trữ nước ngọt, đồng thời các tỉnh đầu nguồn đã vô tình đẩy nước ngọt dồn về hạ nguồn, gây ngập úng cục bộ. Một nhà khoa học phân tích: “Nhiều diện tích trong hai túi nước Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên đã được bao đê khép kín để canh tác lúa ba vụ mỗi năm. Trong mùa lũ, bên trong các ô đê bao này không có nước, trong khi bên ngoài đê bao nước ngập 3 - 4m. Các ô đê bao này chiếm không gian rất lớn. Nước không vào được thì phải tìm nơi khác, gây tăng ngập những vùng bên ngoài đê bao và tăng ngập ở các làng mạc, thành phố phía bên dưới và thoát ra biển nhanh hơn. Ngoài ra, khoảng hai thập niên trước, chúng ta nhìn thấy mặt tiêu cực của nước lũ nhiều hơn là mặt tích cực nên đã nỗ lực tháo bớt lũ ra biển.

Tại Cần Thơ, nếu so sánh giữa năm 2000 và năm 2011, theo Trung tâm Quản lý môi trường quốc tế (ICEM) tính toán, mực nước tăng 0,39m từ 1,79m năm 2000 lên 2,15m năm 2011. Có 3 yếu tố gây ra sự tăng ngập ở Cần Thơ gồm: tăng động thái dòng chảy lũ từ trên xuống (gây tăng ngập 0 - 0,5cm), nước dội do triều từ biển vào (gây tăng ngập 27 - 32cm), và mất không gian chứa lũ ở Tứ giác Long Xuyên (4cm). Nói cách khác, giả định tình huống tháo dỡ hết các đê bao ở Tứ giác Long Xuyên thì đỉnh lũ tại Cần Thơ có thể giảm 4cm. Tuy không phải là con số lớn, nhưng từ ngưỡng mực nước từ 2,0m trở lên, từng cm tăng ngập đều gây thiệt hại lớn (ví dụ đến ngưỡng làm tắc giao thông).

Lúa vụ 3 và gồng gánh hạn, mặn

Câu chuyện giá lúa liên tục bấp bênh trong những năm qua cũng một phần do tăng sản lượng nhưng lại thiếu kênh phân phối đầu ra hợp lý. Nhiều lúa hàng hóa ứ đọng, tồn trong dân, Chính phủ phải liên tục quyết định mua tạm trữ để giữ giá lúa có lợi cho nông dân. Từ cuối tháng 3 đến giữa tháng 4-2016, giá lúa tăng vọt mạnh, đây cũng là một tác động tích cực trong cái rủi của 160.000ha lúa bị thiệt hại do hạn, mặn gây ra. Những công trình thủy lợi, giao thông đã can thiệp quá sâu vào khu vực Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên với 1,3 triệu héc-ta. Trong khi hai khu vực này được xem là “hai túi nước” quan trọng của ĐBSCL: trữ nước ngọt mùa nước nổi và “nhả nước” đẩy mặn trong mùa khô. Tuy nhiên, trong hệ thống do con người “tái thiết kế” này, đến mùa khô, ngoài chuyện biến đổi khí hậu thì hai vùng trũng ở ĐBSCL không còn nước tích trữ để bổ sung cho sông Tiền, sông Hậu đẩy mặn nữa, làm cho vấn đề trầm trọng hơn khi có hạn hán xảy ra ở phần lưu vực phía trên.

Cụ thể, từ năm 2000 đến 2011, khả năng trữ lũ của Tứ giác Long Xuyên đã giảm từ 9,2 tỉ m3 xuống còn khoảng 4,5 tỉ m3, tức giảm khoảng 4,7 tỉ m3 do diện tích khoảng 1.100km2 ô đê bao khép kín ở vùng này. Khối nước 4,7 tỉ m3 này do không vào được trong đồng, đã gây tăng ngập ở phía hạ lưu trong mùa lũ và cũng đồng nghĩa với việc chúng ta không có 4,7 tỉ m3 này để đẩy mặn trong mùa khô cho vùng ven biển. Ở trên mới chỉ lấy ví dụ trường hợp Tứ giác Long Xuyên, chưa tính đến Đồng Tháp Mười. Cũng cần nhắc lại, một lãnh đạo UBND tỉnh Bến Tre từng mong: “Cầu cho lũ lớn, Bến Tre ít hạn, mặn. Vì nước ngọt nhiều sẽ đẩy mặn ra xa”! Một số địa phương ở thượng nguồn ĐBSCL “hứa” sẽ xả lũ trong 2 năm (không làm lúa vụ 3). Nhưng điều đó trở nên khó thực hiện, khi nhà dân, vườn cây ăn trái nằm phủ đầy trong khu đê bao. Xả lũ sẽ thiệt hại trắng.

Nhìn từ phía Campuchia: Nông dân chỉ sản xuất 2 vụ lúa và để đất nghỉ ngơi đón lũ. Họ cũng ban bố: cấm đánh bắt thủy sản trong mùa nước nổi để duy trì và phát triển nguồn lợi thủy sản. Trong sản xuất lúa, nông dân Campuchia vẫn duy trì một diện tích nhất định để sản xuất 1 vụ lúa dài ngày/năm (chứ không làm 3 vụ/năm). Diện tích lúa 1 vụ này đa phần là các giống đặc sản, thơm nên được thị trường ưa chuộng. Một số thông tin gần đây, cho thấy lúa gạo Campuchia “qua mặt lúa gạo Việt Nam” chính là lúa hàng hóa trồng 1 vụ này.

Không chỉ là chuyện phải “tìm hiểu ngược” học cách nông dân Campuchia trồng lúa, mà đã đến lúc ĐBSCL cần có một cách nhìn thực tế: có nên làm lúa vụ 3 hay không, làm ở mức độ nào; hay vẫn bất chấp làm lúa vụ 3 ở “hai túi nước” để ĐBSCL tiếp tục gồng gánh hạn, mặn trong mùa khô !?

VĨNH TƯỜNG