Quế Thường Xuân (Thanh Hóa)

Nguồn tin: Báo Thanh Hóa, 22/12/2016
Ngày cập nhật: 23/12/2016

Rừng quế của gia đình ông Nguyễn Văn Minh, thôn Trung Chính, xã Xuân Cẩm (Thường Xuân) đang cho hiệu quả kinh tế cao. Ảnh: N.A

“ Về Thường Xuân (Thanh Hóa) thơm lừng hương quế...”

Thiên nhiên đã ưu ái ban tặng cho Thường Xuân những điều kiện thuận lợi với khí hậu ôn hoà, hệ thực vật sinh thái đa dạng, đặc biệt là cây quế. Quế ngọc Châu Thường, quế Trịnh Vạn hay quế Thanh đều là những tên gọi đã đi vào lịch sử của vùng đất Thường Xuân, bởi quế không chỉ là sản vật quý hiếm mà còn là biểu tượng, là giá trị tinh túy nhất trong đời sống của người dân bản địa nơi đây.

Sử sách cũng như nhiều điển tích đều có nhắc đến quế được trồng ở nhiều vùng nước ta, nhưng quế xứ Thanh mới là tốt nhất, là “ngọc” trong mọi loài quế, nên còn gọi là quế ngự, quế tiến vua. Năm Minh Mệnh thứ 17 (1836), cây quế ở Châu Thường được “khắc hình tượng vào Nghị đỉnh” (một trong 9 đỉnh đồng lớn đặt trong cung cấm Đại nội Huế). Trong đông y, quế là một trong tứ đại danh dược: “Sâm, Nhung, Quế, Phụ”. Thời xưa, quế tốt dùng để tặng cho nhau là rất quý, là hộ thân bảo mệnh. Cây quế cũng đã đi vào thi ca và có sức sống trường tồn mãnh liệt trong đời sống văn hóa tinh thần: “Em như cây quế giữa rừng/Thơm cay ai biết, ngát lừng ai hay”...

Quế đặc biệt được sử dụng như một vị thuốc quý trong y dược. Quế còn được dùng phổ biến trong ngành công nghiệp thực phẩm, làm gia vị chế biến bánh kẹo, chất định hương; làm nguyên liệu chế biến trong công nghiệp hàng tiêu dùng: xà phòng, nước hoa, phấn sáp... Gỗ quế làm các sản phẩm thủ công mỹ nghệ (liếp giường, nan ốp trần nhà…). Cành, lá quế được tận dụng để chiết xuất tinh dầu làm nguyên liệu cho đèn xông. Ngoài lợi ích về mặt kinh tế, cây quế còn đóng góp vào bảo vệ môi trường sinh thái, làm tăng độ che phủ rừng, giữ đất, giữ nước ở các vùng đất đồi núi dốc, bảo tồn và phát triển sự đa dạng các nguồn gen quý cây bản địa, đóng góp vào công cuộc xoá đói giảm nghèo cho người dân miền núi.

Quý là vậy, nhưng không phải thế mà cây quế không có những lúc thăng trầm của nó. Ông Lê Hoàng Cường, Trưởng phòng Nông nghiệp&PTNT huyện Thường Xuân, tâm sự: Trước những năm 1986, trên địa bàn huyện Thường Xuân có khoảng trên 1.000 ha rừng quế, tập trung chủ yếu ở lâm trường Thường Xuân (nay là Ban quản lý rừng phòng hộ Sông Đằn) và các hộ gia đình. Ngoài khu vực các xã phía nam của huyện và khu vực “5 Xuân” có diện tích quế lớn, cây quế còn được trồng rải rác ở nhiều xã. Đã có lúc nhà nhà trồng quế, người người trồng quế, bởi cây quế được xem là cây có giá trị kinh tế cao. Sau năm 1986, khi nhà nước chuyển đổi từ cơ chế bao cấp sang cơ chế kinh tế thị trường, nhiều diện tích quế bị người dân khai thác ồ ạt. Chỉ sau 3 năm (1986-1988), hàng trăm ha quế bị đốn hạ, lúc đó người dân chỉ biết khai thác mà không quan tâm đến trồng lại, do đó diện tích quế còn rất ít. Nhận thấy giá trị của cây quế lớn, trong các năm 1991- 1995, UBND huyện Thường Xuân đã vận động người dân trồng được 250 ha, đến năm 2000 trồng được 600-700 ha. Nhưng do giá quế rẻ nên nhiều hộ gia đình không trồng bổ sung mà chỉ khai thác bán. Hiện nay, cây quế chỉ còn khoảng hơn 200 ha của 600 hộ dân, được trồng rải rác và tập trung chủ yếu ở các xã: Vạn Xuân, Xuân Lẹ, Xuân Chinh, Xuân Cẩm… Hàng năm có khoảng 15.000 – 20.000 cây được khai thác, tương đương khoảng 15-20 ha, trữ lượng vỏ quế thu được 150 – 200 tấn quế vỏ, với giá bán tươi từ 8-10 triệu đồng/tấn.

Nguyên nhân cây quế giảm là do phải cạnh tranh với các loại cây trồng khác có hiệu quả kinh tế hơn. Cây quế có chu kỳ sản xuất kéo dài, người dân khai thác non nên giá trị không cao, chất lượng chưa được kiểm soát. Bên cạnh đó, sản phẩm chủ yếu là quế vỏ nguyên liệu, sản lượng ít, trồng phân tán, quyền lợi của người sản xuất không được bảo đảm. Những năm gần đây được sự quan tâm của huyện, nhiều hộ đã mạnh dạn học hỏi, đầu tư dây chuyền chế biến tinh dầu, nhưng quy mô nhỏ, thiếu chứng nhận về chất lượng, giá trị gia tăng thấp. Hơn nữa, do chưa phát triển được chuỗi các cơ sở chế biến, sản xuất, kinh doanh các sản phẩm tinh tại chỗ, nên nguyên liệu quế chủ yếu là bán thô ra ngoài thị trường, chưa được phân loại, sơ chế, ít chủng loại, mẫu mã chưa đẹp, chưa có bao bì, nhãn mác, thương lái ép giá... nên giá quế bị hạ thấp, hiệu quả kinh tế không cao. Trong khi đó, các sản phẩm trong nước như: quế Văn Yên (Yên Bái), quế Trà My (Quảng Nam)... đã có thương hiệu, thị trường ổn định trong nước và xuất khẩu nên cũng khó mà cạnh tranh được, đã khiến cho người dân không còn mặn mà gắn bó với cây quế.

Hướng đi mới cho thương hiệu

Để bảo tồn, phát triển, nâng cao chất lượng, giá trị và thương hiệu quế Thường Xuân, tháng 1-2015, UBND tỉnh đã phê duyệt đề án Bảo tồn và phát triển bền vững cây quế ngọc huyện Thường Xuân giai đoạn 2015 - 2020, định hướng đến năm 2025, thực hiện trên địa bàn 17 xã, thị trấn của huyện, trong đó tập trung ở khu vực “5 Xuân” (gồm các xã Vạn Xuân, Xuân Lẹ, Xuân Chinh, Xuân Lộc, Xuân Thắng), với tổng kinh phí hơn 100 tỷ đồng từ nguồn vốn của Trung ương, tỉnh, huyện và đóng góp của nhân dân. Theo đó sẽ tuyển chọn 1.000 cây quế giống bản địa (quế ngọc) có bộ gen tốt để bảo tồn nguồn gen bản địa. Phát triển diện tích trồng quế tập trung đến năm 2025 là 1.375,3 ha; trồng bổ sung làm giàu rừng 5.274,7 ha và 1.700.000 cây phân tán. Hình thành, phát triển các cơ sở chế biến, chiết xuất tinh dầu quế, giải quyết việc làm thường xuyên cho khoảng 8.000 hộ với 24.000 lao động địa phương.

Đồng chí Phó chủ tịch UBND huyện Thường Xuân Đỗ Văn Hoan, cho biết: Tới đây, huyện sẽ đẩy mạnh xúc tiến đầu tư, kêu gọi các doanh nghiệp vào thu mua sản phẩm quế, thực hiện liên kết chuỗi nhằm giải quyết “đầu ra” sản phẩm, giúp bà con có thu nhập ổn định và hướng tới xuất khẩu. Kết quả của đề án sẽ góp phần nâng cao giá trị kinh tế của cây quế tạo ra được vùng nguyên liệu bền vững, đáp ứng nhu cầu chế biến tiêu dùng của thị trường, làm thay đổi đáng kể cơ cấu ngành nghề và tạo việc làm ổn định cho nhân dân trong vùng; góp phần bảo vệ môi trường sinh thái, bảo tồn và phát triển nguồn gen cây quế ngọc của tỉnh nói chung và huyện Thường Xuân nói riêng. Qua đó phát huy được những giá trị về văn hoá, nhân văn và giá trị tinh thần, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá đặc sắc gắn liền với đời sống đồng bào dân tộc Thái. Tạo việc làm ổn định, tăng thu nhập, cải thiện đời sống nhân dân, góp phần xây dựng nông thôn mới và xóa đói, giảm nghèo bền vững.

Đặc biệt, mới đây sản phẩm quế ngọc Thường Xuân đã được xây dựng chỉ dẫn địa lý và cấp văn bằng bảo hộ sản phẩm. Đồng thời, Hội sản xuất, kinh doanh quế Thường Xuân được thành lập, mang lại nhiều tín hiệu đáng mừng cho người trồng quế. Ông Nguyễn Văn Minh, Phó chủ tịch Hội sản xuất kinh doanh quế Thường Xuân, phấn khởi cho biết: Việc đăng ký bảo hộ chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm quế ngọc là cần thiết và là giải pháp quan trọng nhằm nâng cao danh tiếng, quảng bá phát triển sản phẩm, làm thay đổi nhận thức, bảo tồn giá trị văn hóa, niềm tự hào, đánh thức lòng tự tôn, tập quán, thúc đẩy sản xuất của người dân khu vực trồng quế. Từ đó góp phần bảo vệ danh tiếng, nâng cao giá trị trong sản xuất, thương mại sản phẩm quế ngọc, duy trì sự ổn định vùng quy hoạch, tổ chức sản xuất và phát triển thị trường, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển ở vùng nông thôn miền núi. Sau khi có chỉ dẫn địa lý, hội sẽ đứng ra làm cầu nối giải quyết “đầu ra” cho các hộ trồng quế, giúp tiêu thụ với giá ổn định, đưa sản phẩm quế ngọc Thường Xuân có thương hiệu và đứng vững trên thị trường.

Nguyễn Anh