Tăng hiệu quả kinh tế với việc đa dạng hóa cây trồng ở ĐBSCL

Nguồn tin: Nhân Dân, 08/04/2013
Ngày cập nhật: 9/4/2013

Anh Nguyễn Hoàng An ở ấp Vĩnh Thạnh, xã Thuận Thới (Trà Ôn, Vĩnh Long) chuyển năm công đất lúa sang trồng cam sành, thu

Việt Nam là một nước nông nghiệp, sản xuất và xuất khẩu lúa gạo đứng hàng đầu thế giới, không những bảo đảm an ninh lương thực trong nước mà còn góp phần vào an ninh lương thực thế giới. Nhưng đời sống của người nông dân làm ra hạt gạo vẫn ở mức thấp, nghèo và bấp bênh.

Thực tế đòi hỏi phải có những chính sách đột phá trong cơ cấu mùa vụ, cây trồng để mang lại hiệu quả kinh tế cao; mà trong đó, đa dạng hóa cây trồng trên đất lúa có thể là một giải pháp căn cơ, lâu dài và bền vững.

Giá lúa bấp bênh, lợi nhuận thấp

Vụ đông xuân 2012 - 2013, các tỉnh ĐBSCL gieo sạ 1,53 triệu ha lúa. Dự kiến sản lượng lúa đông xuân toàn vùng đạt 10,6 triệu tấn, lượng lúa hàng hóa đạt bốn triệu tấn. Theo quyết định của Chính phủ, các doanh nghiệp thu mua tạm trữ một triệu tấn gạo (tương đương hai triệu tấn lúa) thì vẫn còn hai triệu tấn lúa tồn đọng trong dân. Tại tỉnh Hậu Giang, sản lượng vụ đông xuân là 560 nghìn tấn. Trong khi đó, Hiệp hội lương thực Việt Nam chỉ giao chỉ tiêu mua tạm trữ 15 nghìn tấn. Trên địa bàn tỉnh Kiên Giang, lượng lúa hàng hóa ước tính là một triệu tấn nhưng chỉ tiêu thu mua tạm trữ cũng chỉ dừng lại ở con số 84 nghìn tấn. Chị Nguyễn Thị Ðẹp, ấp Tây Bình, xã Thoại Giang, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang cho biết: Gia đình tôi có 2,2 ha lúa vụ đông xuân, thu hoạch gần hết nhưng hơn một ha lúa thu hoạch đợt sau vẫn chưa bán được. Lúa phơi trong nhà còn đó, nhưng cái khó là không có tiền trả đại lý phân bón, giống, vật tư. Việc chuẩn bị cho vụ sản xuất lúa tiếp theo chắc chắn sẽ khó khăn nếu không bán được hết lúa vụ đông xuân. Như vậy, chỉ tiêu thu mua một triệu tấn gạo tạm trữ vẫn còn quá ít so với lượng lúa hàng hóa sản xuất ra tại các địa phương ở ĐBSCL. Lượng lúa tồn đọng trong dân còn nhiều, trong khi giá lúa trong suốt quá trình thu mua tạm trữ cũng không nhích lên là bao. Hiện giá lúa IR50404 ở đồng bằng sông Cửu Long dao động từ 4.500 đồng đến 4.600 đồng/kg, tăng thêm khoảng 400 đến 500 đồng/kg so với trước. Riêng loại lúa hạt dài, lúa thơm, giá chỉ cao hơn lúa thường khoảng 200 đến 300 đồng/kg. Chính vì thế, điều đáng lo ngại là, chương trình tạm trữ đã hết thời hạn, liệu giá lúa có giữ được mức như hiện nay hay sẽ tiếp tục sụt giảm? Nhất là thị trường xuất khẩu gạo năm 2013 được dự báo hết sức khó khăn do nguồn cung trên thế giới tương đối dồi dào thì giá lúa trong nước sẽ bị ảnh hưởng theo chiều hướng bất lợi cho nông dân. Trong khi chi phí trồng lúa ngày một tăng thì mức giá như hiện nay chắc chắn không bảo đảm được 30% lợi nhuận cho nông dân.

Mặc dù sản lượng lúa tăng qua từng năm nhưng giá trị lợi nhuận lại không tăng tương ứng, nông dân trồng lúa không giàu lên được. Chính vì thế, vài năm trở lại đây, ở ĐBSCL đã ồ ạt nổi lên hiện tượng bỏ lúa trồng khoai lang, rồi bỏ lúa trồng cam, cho lợi nhuận cao hơn trồng lúa từ 8 đến 10 lần. Theo tính toán của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Vĩnh Long, một ha lúa mỗi năm nông dân chỉ đạt doanh thu khoảng 50 triệu đồng, trong khi trồng cam sành có thể cho doanh thu gần nửa tỷ đồng. Ðối với khoai lang tím, vào thời điểm được giá, mỗi ha thường cho thu nhập khoảng 300 đến 500 triệu đồng. Hay đề án phát triển đậu nành tại ĐBSCL của Cục Trồng trọt cũng đã cho kết quả khả quan. Năng suất bình quân đậu nành ước đạt 1,84 tấn/ha. Với giá khoảng 15 nghìn đồng/kg, sau khi trừ chi phí lợi nhuận thu được khoảng 16 triệu đồng/ha, cao hơn khoảng sáu triệu đồng/ha so mức lợi nhuận thu được từ trồng lúa. Không chỉ đem lại thu nhập cao hơn cho nông dân, phát triển các cây trồng khác còn quan trọng đối với nền nông nghiệp nước ta trong việc chủ động nguồn thức ăn chăn nuôi. Hiện nay, thức ăn chăn nuôi trong nước phải phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu nguyên liệu như lúa mì, đậu nành, khô dầu đậu nành, ngô... Ðây là nhóm hàng có kim ngạch nhập khẩu lớn nhất trong các mặt hàng liên quan tới nông nghiệp. Theo tính toán của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, để đáp ứng được chiến lược phát triển chăn nuôi, đến năm 2020, nhu cầu sử dụng thức ăn ước tính 27,4 triệu tấn (tăng 1,3 lần so năm 2012). Dự kiến ngoại tệ bỏ ra để nhập lượng nguyên liệu này lên tới hơn hai tỷ USD.

Ða dạng hóa cây trồng theo quy hoạch

Từ sự chênh lệch về lợi nhuận như vậy, câu hỏi đặt ra là có nên hạn chế diện tích canh tác lúa hoặc quay vòng canh tác trong giới hạn đối với đất trồng lúa ở ĐBSCL. Theo đó, các địa phương định hướng sản xuất một số loại nông sản khác, như ngô, đậu nành, khoai lang... trên diện tích đất quay vòng để nâng cao thu nhập cho nông dân. Trao đổi ý kiến về vấn đề này, Cục trưởng Cục Trồng trọt Lê Quốc Doanh cho biết: Việc đa dạng hóa cây trồng trên đất lúa hiện có nhiều lợi thế. Thứ nhất là tăng thu nhập cho nông dân. Thứ hai là phù hợp với việc thực hiện nhiệm vụ thích ứng với biến đổi khí hậu bởi lẽ hiện tượng hạn hán, xâm mặn đang diễn ra ngày càng phức tạp tại ĐBSCL, đòi hỏi phải chuyển đổi một phần diện tích trồng lúa sang các cây trồng khác phù hợp và cho hiệu quả kinh tế cao hơn. Thứ ba là khi giảm diện tích trồng lúa sẽ tương ứng với giảm sản lượng lúa. Khi đó chúng ta duy trì được lượng gạo xuất khẩu ổn định và kiểm soát tốt nguồn cung thì giá lúa gạo trên thị trường chắc chắn sẽ cải thiện, có thể sẽ tránh được tình trạng được mùa rớt giá như nhiều năm trở lại đây. Cùng quan điểm đa dạng hóa cây trồng trên đất trồng lúa, Giám đốc Viện nghiên cứu phát triển ĐBSCL Nguyễn Văn Sánh phân tích: Chính phủ quy hoạch và giữ 3,81 triệu ha đất trồng lúa có lý do về chiến lược an ninh lương thực và xuất khẩu gạo của Việt Nam. Tuy vậy, khái niệm và cách tiếp cận "an ninh lương thực" cần hiểu rõ ràng và cụ thể hơn, theo bốn yếu tố: Lương thực, bao gồm năng lượng (lúa) và dinh dưỡng (từ rau màu, tôm, cá và thịt). Phải nâng cao sinh kế nông dân sản xuất lương thực và có chính sách cho địa phương sản xuất lương thực. Cải tiến thương mại lương thực. Ðóng góp phát triển nông nghiệp, nông thôn, nông dân. Nếu thỏa mãn bốn yếu tố nêu trên thì an ninh lương thực quốc gia mới bền vững. Vì thế 3,81 triệu ha quy hoạch đất trồng lúa thì nên co giãn tùy theo lợi thế từng địa phương và đa dạng hóa cây trồng trên đất lúa tốt hơn độc canh cây lúa.

Tuy nhiên, bên cạnh những lợi thế dễ nhìn thấy, việc chuyển đổi cũng gây ra những lo lắng, như băn khoăn của Viện trưởng Viện lúa ĐBSCL Lê Văn Bảnh: Ðất trồng lúa không phải nơi nào cũng đủ điều kiện để trồng rau màu và cây trồng cạn khác. Có thể sản xuất loại cây trồng khác có thu nhập cao hơn trồng lúa nhưng thị trường tiêu thụ ra sao lại là vấn đề khác. Sản xuất lúa gạo nếu bán chưa được có thể để ăn hoặc tồn trữ dài ngày, nhưng rau màu không bán được thì phải đổ bỏ vì đến nay chưa có kho lạnh để tồn trữ, khâu xử lý chế biến sau thu hoạch còn rất hạn chế. Ngoài ra phải tính đến việc nếu trong vùng sản xuất lúa không thể trồng cây khác xen vụ mà ngưng không sản xuất lúa thì nông dân làm gì? Những trăn trở đó hoàn toàn có cơ sở vì vài năm trở lại đây người dân ĐBSCL chuyển đổi cây trồng theo hướng hoàn toàn tự phát, theo phong trào cho nên luôn trong tình trạng "năm ăn, năm thua" về hiệu quả. Tình trạng "trồng - chặt", "chặt - trồng" diễn ra như cơm bữa trên diện tích đất canh tác hằng năm, không chỉ thiếu tính sản xuất bền vững mà còn gây hại nghiêm trọng đến chất lượng đất canh tác, gây bạc màu và thoái hóa nhanh. Do đó, để việc chuyển đổi mang lại hiệu quả kinh tế cao cần có quy hoạch cụ thể. Cục trưởng Cục Trồng trọt Lê Quốc Doanh nhấn mạnh: Khi xác định chuyển đổi một phần đất trồng lúa sang trồng các cây khác phải cân nhắc nhiều khía cạnh. Vùng chuyển đổi phải được quy hoạch tổng thể như trồng cây gì, giống nào, áp dụng khoa học kỹ thuật ra sao? Nhất là cần có vùng nguyên liệu tập trung, doanh nghiệp chế biến, liên kết tiêu thụ để bảo đảm đầu ra cho sản phẩm. Muốn vậy cần có vai trò liên kết chặt chẽ, thiết thực của bốn nhà: Nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và nhà nông.

An ninh lương thực rất quan trọng, nhưng bên cạnh lúa gạo phải để nông dân làm giàu bằng nhiều loại cây trồng khác. Ðã đến lúc chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng cần nghiên cứu và sớm triển khai thực hiện đa dạng hóa cây trồng theo quy hoạch để nông dân yên tâm sản xuất và từng bước cải thiện đời sống.