Chế biến nông sản - Ai nuôi nguồn nguyên liệu?

Nguồn tin: Tiếng nói Việt Nam, 27/05/2010
Ngày cập nhật: 28/5/2010

Nguồn nguyên liệu và nhà máy chế biến phải là mối quan hệ sống còn trên nguyên tắc hai bên cùng có lợi mới thực sự bền vững lâu dài

Trong công nghiệp chế biến nói chung và nông sản nói riêng, nguồn nguyên liệu luôn là vấn đề sống còn của các nhà máy chế biến. Doanh nghiệp nào phát triển được nguồn nguyên liệu dồi dào bảo đảm chất lượng thì nhà máy phát huy hết công suất, đạt được hiệu quả kinh tế cao. Còn ngược lại, nhà máy hoạt động cầm chừng, sống lay lắt và cầm chắc thua lỗ.

Bài học đơn giản này có lẽ ai cũng biết, đặc biệt là các nhà sản xuất kinh doanh chế biến nông sản, thế nhưng, khắc phục được nó là điều không dễ. Thực tế, ở nước ta mấy năm vừa qua, các nhà máy chế biến nông sản mọc lên rất nhiều, với nhiều hình thức đầu tư khác nhau, có nơi thì xây dựng nhà máy chế biến rồi mới phát triển vùng nguyên liệu, như các nhà máy đường ở Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam, Gia Lai, Kon Tum...; Các nhà máy chế biến tinh bột sắn ở Thừa Thiên-Huế, Quảng Trị, Quảng Nam, Đắk Lắk...; nhà máy chế biến nước dứa cô đặc ở Nghệ An, Quảng Nam... Có nơi xây dựng vùng nguyên liệu trước, hay tận dụng vùng nguyên liệu truyền thống có sẵn để xây dựng nhà máy chế biến, như: các nhà máy chế biến cao su, cà phê, điều ở các tỉnh Tây Nguyên, hay các nhà máy chế biến ván ép công suất trung bình MDF ở Gia Lai, Quảng Trị...

Tuy nhiên, cho đến nay, dù đầu tư khai thác theo hình thức nào, thì các nhà máy chế biến nông sản của ta vẫn luôn đối mặt với tình trạng thiếu nguyên liệu trầm trọng, thậm chí không ít nhà máy “chết đói” trên vùng nguyên liệu - một nghịch lý tưởng chừng không thể nào xảy ra đối với tiềm năng nông sản dồi dào như ở nước ta. Điển hình như các nhà máy đường, nhà máy nước dứa cô đặc, nước ép trái cây, nhà máy chế biến gỗ, chế biến tinh bột sắn ở các tỉnh miền Trung…

Vậy đâu là nguyên nhân chủ yếu của thực trạng này? Theo một số chuyên gia quản lý kinh tế, căn bệnh thiếu đói nguyên liệu kinh niên của ngành chế biến nông sản của nước ta lâu nay, là hậu quả tất yếu của hoạt động kinh tế thiếu qui hoạch tổng thể, thiếu liên kết hiệu quả giữa sản xuất và kinh doanh, mạnh ai nấy làm mà nhiều người gọi là hội chứng “kinh tế phong trào”. Tỉnh nào cùng vì màu cờ sắc áo của địa phương mình, nên phấn đấu để địa phương mình cũng bằng chị bằng em, có đủ các loại nhà máy chế biến nông sản từ cà phê, cao su, trái cây, thức ăn gia súc... bất chấp qui luật cung cầu cũng như tiềm năng thực tế nguồn nguyên liệu cũng như khả năng khai thác thị trường tiêu thụ của địa phương.

Việc liên kết 4 nhà (nhà nông - nhà nước - doanh nghiệp - nhà khoa học), mặc dù được Chính phủ hết sức khuyến khích hỗ trợ tích cực, nhưng xem ra lâu nay vẫn rời rạc, do quyền lợi gắn kết chưa hấp dẫn, chưa vượt qua được quyền lợi từ thị trường tự do mang lại. Người nông dân vẫn theo nếp sản xuất cũ, thấy có lợi trước mắt thì tập trung đầu tư, thấy hiệu quả thấp là chuyển đổi cây trồng khác. Các doanh nghiệp kinh doanh chế biến nông sản dựa vào lối mòn ăn sẵn, cứng nhắc trong thu mua sản phẩm của nông dân, nên khó có điểm chung trong phân chia lợi ích.

Ví dụ như giá thu mua mía, sắn, cao su, hạt điều trong niên vụ vừa qua ở các tỉnh miền Trung. Trong khi các nhà máy chế biến vẫn giữ giá hợp đồng với nông dân từ cuối niên vụ trước, thì thời giá thị trường đã tăng lên gần gấp 2 lần. Phương thức mua bán trên thị trường tự do lại nhanh gọn, sòng phẳng “tiền trao cháo múc”, nên nhiều người sẵn sàng chịu phạt hợp đồng để bán sản phẩm ra ngoài thu lợi lớn hơn. Đó là chưa kể được mùa rớt giá, bắt ép nông dân với nhiều thủ tục nhiêu khê qua nhiều công đoạn rườm rà làm nản lòng người sản xuất.

Minh chứng rõ nhất trong thời gian qua là giá lúa, cá basa ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, giá điều, cà phê, cao su ở Tây Nguyên và đặc biệt hiện nay là giá sắn nguyên liệu ở các tỉnh miền Trung, giá giảm hơn 50% từ 1.000 đồng/kg xuống còn 300 đồng/kg, nhưng vẫn không biết bán cho ai.

Vòng luẩn quẩn trong sản xuất, kinh doanh, chế biến nông sản “được mùa rớt giá, mất mùa ép giá” mà người trực tiếp sản xuất luôn gánh phần thua thiệt là nguyên nhân chủ yếu làm cho người nông dân không mặn mà với các hợp đồng sản xuất nông sản, không chung thủy với một loại cây trồng nào khi hiệu quả xuống thấp.

Trên mảnh đất của mình, trong khoảng thời gian nhất định, họ có thể chuyển đổi từ loại cây trồng này sang loại cây trồng khác cho hiệu quả kinh tế cao hơn. Còn các nhà máy chế biến thì không thể chuyển sang chế biến một loại nông sản khác được. Vì thế mới có chuyện thật như đùa, cười ra nước mắt đối với nhiều bà con nông dân miền Trung - Tây Nguyên, khi thấy cà phê rớt giá thì chặt cà phê trồng tiêu, tiêu rớt chuyển sang trồng điều và hiện nay điều chết thì họ cũng tiêu điều luôn. Chính vì vậy, nguồn nguyên liệu và nhà máy chế biến phải là mối quan hệ sống còn trên nguyên tắc hai bên cùng có lợi mới thực sự bền vững lâu dài. Các nhà máy chế biến phải có chính sách nuôi nguồn hợp lý, thì mới mong đủ sức cạnh tranh lâu dài trên thị trường. Mô hình nuôi nguồn của Công ty mía đường Lam Sơn, mía đường Quảng Ngãi, cà phê Đắk Uy (Kon Tum), cà phê thắng Lợi (Đắk Lắk) và các công ty cao su ở Gia Lai là một minh chứng rõ nét nhất cho chính sách nuôi nguồn hợp lý. Ở đó người trực tiếp sản xuất nguyên liệu đồng thời là người chủ thực sự của nhà máy chế biến, quyền lợi của họ gắn chặt với nhà máy.

Nhờ vậy, trong những thời điểm khó khăn, khan hiếm nguyên liệu, các nhà máy vẫn bảo đảm được nguồn nguyên liệu tại chỗ để duy trì sản xuất kinh doanh mang lại hiệu quả cao. Lối kinh doanh “ăn sẵn”, thiếu đầu tư trở lại cho vùng nguyên liệu của nhiều nhà máy chế biến hiện nay, là một trong nhiều nguyên nhân chủ yếu làm trầm trọng thêm căn bệnh kinh niên thiếu đói nguyên liệu của ngành công nghiệp chế biến nông sản ở nước ta. Và cũng chính lối sản xuất, kinh doanh, chế biến nông sản theo kiểu “ăn xổi ” này đã làm cho không ít loại nông sản của nước ta thiếu sức cạnh tranh trên thị trường khu vực và thế giới, đành mượn tên người khác rất lãng phí.

Đã đến lúc chúng ta cần có một cái nhìn nghiêm túc về vấn đề này, để có một chiến lược đầu tư nuôi nguồn bền vững. Trên cơ sở qui hoạch hợp lý cho từng loại cây, con, cho từng vùng, miền cụ thể, tránh đầu tư tràn lan, mạnh ai nấy làm như hiện nay. Đồng thời phải có chính sách hợp tác chặt chẽ, phân chia quyền lợi hợp lý cho các bên tham gia vào quá trình sản xuất kinh doanh chế biến nông sản. Có như vậy, căn bệnh kinh niên thiếu đói nguyên liệu trên vùng nguyên liệu mới được khắc phục. Và đó cũng là giải pháp tốt nhất để ngành công nghiệp chế biến nông sản tự nuôi mình một cách hiệu quả và bền vững./.

Ngô Minh Thuyên