Khát vọng dó trầm

Nguồn tin: VOV, 20/01/2007
Ngày cập nhật: 21/1/2007

Ngày xưa, những người “ngậm ngải tìm trầm” ai cũng ôm “giấc mộng vàng”. Ngày nay, khi rừng bị kiệt quệ, đưa cây dó về trồng trong vườn, khát vọng dó trầm vẫn không nguôi ngoai…

Trên thế giới, giá trầm hương loại 1 trên dưới 100 triệu đồng/kg; tinh dầu được chiết xuất từ cây dó có giá đến 220 triệu đồng/lít. Không những thế, các sản phẩm từ cây dó luôn khan hiếm, nhờ những giá trị về hương liệu, dược liệu, mỹ nghệ và tâm linh... Vì vậy, cây dó bị con người khai thác đến cạn kiệt và sách Đỏ thế giới đã phải đưa loài thực vật này vào danh mục quí hiếm cần được bảo tồn. Ở Việt Nam, nhiều vùng như Hương Khê (Hà Tĩnh) đã đưa cây dó từ rừng sâu về trồng trong vườn và tìm cách tạo trầm nhân tạo...

Ôm giấc mộng vàng

Năm 1982, chàng thanh niên Nguyễn Trung Trực hết nghĩa vụ quân sự trở về quê hương xã Phúc Trạch làm nghề mổ thịt lợn, đưa ra chợ huyện Hương Khê bán. Ngày ngày, anh thấy những đoàn người vai đeo ba lô “con cóc”, tay cầm dao, rựa lầm lũi đi về hướng đại ngàn Trường Sơn. Họ đi đâu? Dân sơn tràng chăng? Không phải, vì rừng cấm! Họ đi tìm trầm - vàng trong đại ngàn. Mới 26 tuổi đời, Trực tràn đầy khát khao khám phá, chấp nhận mạo hiểm để hi vọng đổi đời. Một chiều tan chợ, sau khi bán hết hàng, anh lân la đến làm quen với một tốp 5 người từ Huế ra, vừa xuống sân ga Chu Lễ. Anh mời họ dừng chân về nhà. Sau khi cơm rượu đãi khách, anh ngõ ý gác dao, thớt xin làm “đồ đệ” cho đội quân đi săn trầm. Sáng hôm sau, chủ và khách hành quân vào rừng khi gà vừa gáy sáng. Vốn là một nông dân tháo vát và năng động, sau 2-3 chuyến lặn lội nơi rừng sâu “học việc”, khi biết được nghề, thôi không “ngậm ngải tìm trầm”, anh tìm cách “tách đàn” sớm, chuyển qua kinh doanh trầm tự nhiên. Ngày đó, hết Huế đến Sài Gòn, anh vào ra như đi chợ. Lúc đầu một mình chồng, khi đã “vào cạ” tìm ra được thị trường, cả 2 vợ chồng cùng vào cuộc. Sau 21 năm sống, chết với trầm, Nguyễn Trung Trực trở thành một trong những “đại gia” ở “rốn trầm” huyện Hương Khê nói chung và xã Phúc Trạch nói riêng, chủ yếu mua bán hạt giống, cây con, bao tiêu sản phẩm cây dó. Nguyễn Trung Trực là một trong 2 người ở Phúc Trạch tạo được cây trầm cảnh. Giá 1 cây ít nhất 5-7 triệu đồng, có cây 40-50 triệu đồng. Khách hàng là các thương gia Đài Loan, Lào, thành phố Hồ Chí Minh...

Nằm ở phía đông dãy Trường Sơn, thuộc loại rừng già, huyện Hương Khê (Hà Tĩnh) được xem là một trong những “rốn trầm” của Việt Nam. Với khát vọng làm giàu, trên đường đi, đội quân săn trầm đã không chừa bất kỳ một cây dó nào, từ cây già đến cây con đều bị khai thác kiệt quệ. Chỉ hơn chục năm, dòng họ “nhà dó”, như dó bầu, dó me, dó quýt... gần như bị xoá sổ trên địa bàn cả nước. Rất may, trong đội quân “ngậm ngải, tìm trầm” của những năm 80 thế kỷ trước, không ít người ở huyện Hương Khê, đặc biệt ở xã Phúc Trạch đã biết lo xa: rừng hết dó và đưa dó về trồng trong vườn. Nhờ vậy, ở Phúc Trạch hiện nay có những vườn dó như của nhà ông Trần Văn Giai và Thái Bình Phương ở xóm 6, khách mua trả 500 triệu đồng vẫn không bán. Vào thăm vườn, ông Giai dẫn chúng tôi đến bên một cây dó to hơn cả cột nhà và giới thiệu: “Cây dó này hơn 35 tuổi, vừa rồi có người trả 50 triệu đồng tui không bán, vì mỗi năm nó cho thu nhập 7-10 triệu đồng từ nguồn bán hạt”. Theo giá thị trường hiện nay, 1kg hạt dó bầu giá 130.000-150.000đ; 1 cây dó 6-7 tuổi có khả năng cho trầm, giá 7-10 triệu đồng. Cây càng nhiều tuổi càng được giá. Do giá trị kinh tế cao nên nhiều người dân Phúc Trạch xem cây dó là “của để dành”. Anh Lê Văn Ba cho biết, nhà có hơn 50 cây dó trên 10 tuổi, nhiều người đến hỏi mua, nhưng anh đợi đến khi nào con vào đại học mới bán!

Phất lên nhờ ươm cây giống

Từ chỗ vào rừng sâu săn lùng trầm hương, khoảng chục năm trở lại đây, nắm bắt được nhu cầu thị trường, dân Phúc Trạch, người người trồng dó, nhà nhà lập vườn ươm. Nguồn thu của chủ vườn giờ đây không phải là trầm mà chủ yếu từ việc kinh doanh cây giống. Nếu như trước năm 2000, gia đình anh Thọ ở xóm 8 là ông trùm thì nay ở xã Phúc Trạch có hàng trăm “ông trùm” như vậy. Theo Phó Chủ tịch Nguyễn Trung Thành phụ trách công tác nông lâm của xã, Phúc Trạch có 1.450 hộ thì có gần 900 hộ lập vườn ươm cây dó. Số lượng cây giống bán ra từ 5 triệu cây năm 2004, tăng lên 10-11 triệu cây năm 2006. “Đại gia” Nguyễn Trung Trực trước đây làm chủ vườn ươm 7-8 vạn cây dó, năm nay tăng lên 15 vạn cây. Anh Hoàng Văn Phúc ở xóm 8 với 2 sào vườn, lập nhà lưới, năm 2005 ươm 8 vạn cây dó, năm nay tăng lên 12 vạn cây. Anh tính: “Với giá từ 1.000-1.500đ/cây, mỗi năm gia đình thu về trên 50 triệu đồng, dó trầm là cây siêu lợi nhuận!” Theo anh Phúc, kỹ thuật lấy giống và ươm trồng cây dó thật đơn giản. Đến mùa quả chín (quả cây dó trầm thường rất sai), người dân lấy quả, tách hạt và giấm trong cát ẩm hoặc cát pha đất. Sau khi cây được 1 lá thì “cấy” vào bầu (hoặc cũng có thể cấy hạt ngay vào bầu). Cây con lớn khoảng 4-5 tháng tuổi có thể đem ra trồng. Vẫn theo anh Phúc, tiếng lành đồn xa, mấy năm nay, dân từ Bình Định, Tây Nguyên, Đông Nam bộ ra, từ Tây Bắc về Phúc Trạch tham quan, rồi mua cây giống dó trầm về trồng, đến nay nhiều nơi đã thành rừng. Thị trường tiêu thụ cây giống dó trầm mạnh nhất là Lào, họ đánh ô tô sang tận nơi mua, hoặc dân Phúc Trạch chở sang theo đơn đặt hàng. Phó Chủ tịch xã Nguyễn Trung Thành cho biết thêm, nhờ kinh doanh cây giống dó trầm mà gần 10 năm nay, tỷ lệ hộ nghèo ở Phúc Trạch giảm nhanh, hiện có hơn 50 hộ thu nhập trên 50 triệu đồng/năm từ vườn ươm cây dó. Mỗi vườn ươm thường thuê 2-5 lao động, cơm ăn ngày 2 bữa và 30.000đ. Năm 2005, tổng thu ngân sách của xã Phúc Trạch đạt 22 tỷ đồng, năm 2006 dự kiến tăng lên 27 tỷ đồng, trong đó gần 50% thu từ bán cây giống dó trầm. Tính ra, mức thu nhập bình quân của người dân trong xã đạt 4,7 triệu đồng/năm.

Trầm ơi... chạy ra

Ngày xưa, những người “ngậm ngải tìm trầm” ai cũng ôm “giấc mộng vàng”. Ngày nay, khi rừng bị kiệt quệ, đưa cây dó về trồng trong vườn, khát vọng dó trầm vẫn không nguôi ngoai. Theo kinh nghiệm của những người đi tìm trầm, trầm thường xuất hiện nhiều ở các cây già cỗi, u bướu hoặc có bệnh, thường ở gốc rễ và đoạn thân trên 3m. Nhiều người dân ở Phúc Trạch đã tổng kết, đúc rút kinh nghiệm tạo trầm nhân tạo, bằng cách bắt chước tự nhiên: tạo vết thương lên cây dó. Có người dùng khoan gỗ khoan các lỗ có đường kính trên 1cm và giữ cho vết khoan không lành miệng để vi khuẩn và nấm dễ dàng xâm nhập, khoảng sau 3 năm có các tia trầm hương (gọi là tóc trầm) xung quanh vết khoan. Có người lại dùng nêm sắt đã hoen rỉ đóng vào thân cây dó, thời gian xuất hiện tóc trầm đã rút xuống còn 2 năm. Anh Phan Mỹ ở xóm 10, nổi tiếng về tạo trầm đã bật mí: “Tôi khoan vào thân cây không quá 1/3 bán kính thân, sau đó dùng một loại hoá chất (anh giấu tên) đổ vào vết khoan. Bằng phương pháp này, sau 1 năm rưỡi đã thấy xuất hiện tóc trầm”.

Có một cách tạo trầm khác. Chị Dương Thị Ngân ở Sở Khoa học&Công nghệ (Hà Tĩnh) - chủ nhiệm dự án tạo trầm bằng phương pháp sinh học - cho biết: Phương pháp kích tạo trầm được tiến hành trên 25 cây dó ở địa bàn xã Tùng Ảnh. Bằng cách khoan lỗ vào thân cây (không khoan vào hướng tây), sau đó bơm chế phẩm “Lt” vào, rồi dùng bông và ống bịt lỗ khoan lại để hạn chế nước mưa chảy vào. Bằng phương pháp này, chỉ sau 1 năm thực hiện, 100% số cây đã có trầm ngưng tụ chung quanh chỗ kích thích. Trong đó, các cây trên 10 năm tuổi khả năng kích thích trầm lớn hơn. Cách làm này cũng giống như cách tạo trầm mà người dân trồng dó ở Khánh Hoà đang ứng dụng, bằng tác nhân vi sinh. Họ dùng vi sinh cấy vào thân cây dó bầu đã đủ tuổi (trên 3 năm); vi sinh sẽ phá huỷ tế bào trong thân cây, tích tụ thành chất tạo ra trầm. Theo Phó Chủ tịch Hội Trầm hương Việt Nam-TS Nguyễn Văn Minh, có 3 chủng nấm được cấy để tạo trầm là: Aspergillus phoenicis (CDA) Thom, Penicillium citrinum Thom và Penicillium citrinum SP. Như vậy, việc trồng cây dó tạo trầm cũng đã có hi vọng “ôm giấc mộng... bạc”(!)

Coi chừng cây siêu lợi nhuận

Có thể nói, ở vùng miền núi nhưng thiên nhiên đã ban tặng cho xã Phúc Trạch nhiều ưu ái. Vùng đất này xưa nay nổi tiếng khắp cả nước với bưởi Phúc Trạch, hơn chục năm nay lại nổi danh với cây dó (tạo trầm). Hiện nay, ở Phúc Trạch có khoảng 200ha bưởi, diện tích dó trồng xen trong vườn cũng lên tới 200ha và con số chưa dừng lại đây, vì nhiều người đã và đang có ý đồ lập trang trại trồng dó. Từ năm 1999 đến nay, bưởi Phúc Trạch mất mùa, cây dó lên ngôi. Các vị lãnh đạo xã đang lo, dó bầu lấn sân bưởi truyền thống. Và, với đà mất mùa liên tục những năm tới, một câu hỏi sẽ được đặt ra: Còn không cây bưởi Phúc Trạch?

Hiện nay ở Hà Tĩnh, vườn ươm cây dó không chỉ có xã Phúc Trạch, mà cả 3 huyện miền núi Hương Khê, Hương Sơn, Vũ Quang đang phát triển với tốc độ “nóng”, trong khi thị trường tiêu thụ cây con được dân dự đoán bằng cảm tính. Có thể nói, cả nơi cung ứng cây con và nơi trồng đang chạy theo phong trào, thiếu quy hoạch và một sự định hướng cụ thể. Việc quản lý cây giống đang bị thả nổi. Người mua cứ mua, người bán cứ bán, việc mua cây dó về trồng có tạo được trầm hay không, không cần biết? Theo ông Phạm Đức Tuấn, Cục trưởng Cục Lâm nghiệp (Bộ NN&PTNT), thì dó bầu là một loại cây rất đặc biệt. Lâu nay, chúng ta, đặc biệt là người dân, vẫn cứ hiểu nó là loại cây dùng để tạo trầm, thậm chí cho kỳ nam. Thế nhưng, thực tế, đây là một loại cây đa tác dụng. Ngoài tạo trầm, dó bầu còn có thể dùng làm cây lấy gỗ, làm hương, chế xuất tinh dầu. Về mặt khoa học, việc tạo trầm, kỳ nam cũng chưa được khẳng định chắc chắn. Vì vậy, Cục Lâm nghiệp khuyến cáo không nên trồng dó bầu vì một mục đích là tạo trầm, kỳ nam, nếu không, hậu quả sẽ khó lường (!). Thực tế đã có rất nhiều bài học nhỡn tiền - làm kinh tế chạy theo phong trào. Người trả học phí rất đắt không ai khác là nông dân ./.

Hồ Khánh Thiện