Không lúa cấp thấp thì trồng cái gì

Nguồn tin: Thời Báo Kinh Tế Sài Gòn, 28/03/2012
Ngày cập nhật: 29/3/2012

Vụ đông xuân 2011 - 2012, một lần nữa nông dân vùng ĐBSCL lại bỏ ngoài tai khuyến cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn - muốn hạn chế tỷ lệ gieo trồng lúa thường ở mức 20%, để chọn giống IR50404 dẫn đến tình trạng ế thừa loại lúa cấp thấp này. Nhưng nếu nông dân không chọn giống lúa cấp thấp, thì gieo trồng cái gì?

Trước mỗi vụ lúa mới, người nông dân vùng ĐBSCL lại đứng trước một quyết định đầy tính may rủi - chọn giống lúa nào để gieo sạ? Và cũng đã thành thông lệ, mỗi đầu vụ lúa Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn lại đưa ra lời khuyên về tỷ lệ các giống lúa cần lựa chọn: 20% diện tích lúa thường (cấp thấp), 10 - 15% lúa thơm, còn lại là lúa cho gạo cao cấp (5 - 10% tấm). Tuy nhiên, khuyến cáo của ngành nông nghiệp lại không xuất phát từ dự báo nhu cầu tiêu thụ của thị trường, mà chủ yếu dựa trên tính toán về cân bằng sinh thái cây trồng của vùng, nên người nông dân chẳng lưu tâm và họ phải đi tìm lời khuyên của thương nhân, những người trực tiếp mua lúa.

Vụ đông xuân 2011 - 2012, đến 70% diện tích lúa ở ĐBSCL gieo sạ giống lúa cấp thấp IR50404. Lãnh đạo sở nông nghiệp và phát triển nông thôn một số tỉnh ở ĐBSCL cho rằng, khuyến cáo chọn giống lúa IR50404 của thương nhân là thủ phạm gây ra tình trạng ế thừa lúa cấp thấp hiện nay. Thế nhưng, nếu không chọn lúa cấp thấp, thì người nông dân trồng gì, khi mà loại gạo phẩm cấp trung bình và thấp luôn chiếm tỷ lệ áp đảo trong cơ cấu gạo xuất khẩu của Việt Nam?

Theo thống kê của Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), trong cơ cấu gạo xuất khẩu của năm ngoái, tỷ lệ gạo cấp trung bình và thấp (bao gồm gạo tấm) chiếm đến 61,2%, trong khi gạo cao cấp chỉ có 28% và gạo thơm 6,6%. Nếu chỉ tính trong quí 1-2011, giai đoạn thu hoạch vụ lúa đông xuân, gạo cấp trung bình và thấp (15 - 25% tấm) chiếm đến gần 72% sản lượng gạo xuất khẩu.

Có thể nói, chiến lược xuất khẩu gạo của Việt Nam trong nhiều năm qua chủ yếu là chạy theo số lượng. Nó giúp cho ngành này đạt được tiến bộ vượt bậc về sản lượng xuất khẩu, nhưng thành quả đó được đánh đổi bằng chính chất lượng gạo và sự bấp bênh của thị trường tiêu thụ.

Năm ngoái, Việt Nam xuất khẩu được 7,5 triệu tấn gạo, đây là mức kỷ lục và tăng tới gần 85% so với năm 2004. Trong khi sản lượng tăng ấn tượng như vậy, thì tỷ lệ gạo cao cấp xuất khẩu lại giảm liên tục, từ khoảng 40% trước năm 2004 xuống còn dưới 30% vào năm ngoái.

Thị trường xuất khẩu của gạo Việt Nam cũng là vấn đề đáng để lưu tâm. Dù gạo Việt Nam đã có mặt ở 70 quốc gia trên thế giới, nhưng phần lớn sản lượng xuất khẩu từ bao năm nay hầu như vẫn tập trung vào một số thị trường chủ chốt như Philippines, Indonesia, Malaysia, Nigeria, Senegal, Mozambique...

Chúng ta có thể dễ dàng nhận thấy, những quốc gia chủ chốt nhập gạo Việt Nam đồng thời cũng là những nước có sản xuất lúa gạo nên đây là những khách hàng không ổn định. Năm nào các nước này bị thiên tai, mất mùa thì lượng nhập tăng, ngược lại nếu được mùa thì họ sẽ giảm nhập. Bằng chứng là năm ngoái lượng gạo xuất khẩu cho Philippines giảm đến một nửa, do nước này được mùa lúa.

Trong khi đó, những khu vực thị trường có nhu cầu nhập khẩu ổn định, chẳng hạn như vùng Trung Đông, thì Việt Nam hầu như không chen chân vào được, do chất lượng gạo kém hơn sản phẩm của Thái Lan. Ngoài ra, việc phát triển dựa vào phân khúc gạo cấp thấp cũng khiến cho Việt Nam phải gánh thêm sự bấp bênh khi đời sống của người dân ở những khu vực nhập khẩu tăng, dẫn đến nhu cầu thị trường thay đổi. Cuối năm ngoái, VFA từng dự báo năm nay Việt Nam có thể mất phần lớn thị phần ở châu Phi, do các nước nhập khẩu đang có xu hướng chuyển mạnh sang nhập gạo cao cấp.

Một bất cập quan trọng khác liên quan đến công tác dự báo thị trường. Hàng quí, Bộ Nông nghiệp Mỹ thường công bố những báo cáo khá chi tiết về triển vọng thị trường lương thực toàn cầu, trong đó có mặt hàng gạo. Đây là những thông tin căn bản rất cần thiết cho ngành nông nghiệp Việt Nam để nắm bắt xu thế thị trường. Thế nhưng, từ những thông tin căn bản đó, Việt Nam lại chưa thể cập nhật và đưa ra dự báo cho riêng mình về tình hình cung, cầu ở từng phân khúc sản phẩm; chưa đánh giá được một cách đầy đủ đối thủ cạnh tranh tiềm năng, để từ đó đưa ra những thông tin khuyến cáo hữu ích cho nông dân.

Lời khuyên chọn giống lúa cấp thấp, mà người nông dân nhận được từ các thương nhân vào đầu vụ đông xuân 2011 - 2012, là dựa vào kinh nghiệm tiêu thụ lúa gạo từ vụ đông xuân năm trước. Nhưng tình hình thị trường năm nay đã khác hẳn năm ngoái. Việt Nam không còn ở thế thượng phong đối với phân khúc gạo cấp thấp nữa và đối thủ cạnh tranh cũng không chỉ có Thái Lan. Ấn Độ đã nổi lên trở thành nhà cung cấp gạo cấp thấp hàng đầu. Rõ ràng, Việt Nam đã không sớm lường hết tác động của sự trỗi dậy của ngành lúa gạo Ấn Độ, càng không để tâm đúng mức tới đối thủ tiềm năng là Myanmar.

Gần 10 năm qua, ngành xuất khẩu gạo của Việt Nam vẫn theo chiều hướng tăng trưởng. Nhưng đóng góp chủ yếu vào sự tăng trưởng đó là gia tăng về số lượng gạo sản xuất và xuất khẩu đi. Trong khi xét về giá trị trên đơn vị sản phẩm thì mức tăng lên không đáng kể. Ở thời điểm hiện tại, giá xuất khẩu gạo gần như là tương đương với mức giá bình quân của năm 2004, trong khi mọi chi phí đầu vào giờ đây đã tăng vọt so với chín năm trước.

Rõ ràng, Việt Nam xuất khẩu gạo ngày càng nhiều, nhưng hiệu quả dường như lại diễn biến theo chiều hướng ngược lại. Hơn nữa, thị trường cũng thiếu sự ổn định cần thiết, nếu không nói là rất bấp bênh. Có lẽ đã đến lúc chúng ta phải định hướng lại chiến lược phát triển ngành lúa gạo. Liệu có nên tiếp tục chạy theo loại lúa phẩm cấp thấp, giá rẻ khi mà Ấn Độ đã nổi lên thành nước xuất khẩu gạo cấp thấp số 1 thế giới và Myanmar, Campuchia cũng là những đối thủ tiềm tàng trong phân khúc thị trường này. Nếu chuyển sang làm gạo cao cấp để xuất khẩu, thì đâu là sản phẩm chủ lực của Việt Nam và chúng ta sẽ cạnh tranh với Thái Lan như thế nào? Đó là những vấn đề mà ngành nông nghiệp cần sớm có lời giải, để ngành lúa gạo Việt Nam có thể phát triển bền vững và giúp người nông dân yên tâm sản xuất.

Tấn Đức