Sản xuất lúa gạo ở ĐBSCL: Nhiều thách thức

Nguồn tin: Báo Hậu Giang, 11/12/2009
Ngày cập nhật: 12/12/2009

ĐBSCL là vựa lúa của cả nước, chiếm đến 90% lượng gạo xuất khẩu, thế nhưng nông dân trồng lúa vẫn không thể làm giàu từ cây lúa. Thách thức lớn nhất của vùng này là do sản xuất manh mún, khâu thu hoạch thất thoát nhiều, tồn trữ lúa chất lượng đạt không cao, khiến nhiều nông dân không muốn duy trì với cây lúa.

* Khiếm khuyết

Theo Viện Lúa ĐBSCL, ĐBSCL là một vùng đất thấp chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu toàn cầu. Với kịch bản nước biển dâng cao hơn 1 m so với hiện trạng, diện tích mặt đất ngập sâu trên 1 m kéo dài trong vòng 1 tháng thì toàn đồng bằng chiếm 68% và diện tích bị nhiễm mặn với nồng độ trên 4 g/lít là 1,7 triệu ha. Những năm qua, xâm nhập mặn kết hợp với thiếu nước đầu nguồn của sông Mekong từ tháng 12 đến tháng 5 năm sau trở nên nghiêm trọng. Lưu lượng nước ngọt trên thượng nguồn đổ về vùng hạ lưu thấp, nhất là trong tháng 4 và có xu hướng ngày càng cạn kiệt do việc khai thác sử dụng nước ngày càng nhiều trên thượng nguồn. Điều này sẽ dẫn đến việc thiếu nước ém phèn và đất càng ngày càng bị chua phèn. Một thách thức lớn nữa là do các giống lúa cao sản có thời gian sinh trưởng ngắn có thể trồng được quanh năm, trên đồng lúc nào cũng có lúa đã tạo điều kiện cho một loại côn trùng quan trọng gây hại là rầy nâu sinh trưởng phát triển. Đặc biệt, rầy nâu trưởng thành mang mầm bệnh siêu vi trùng vàng lùn - lùn xoắn lá đang là mối đe dọa thường trực cho sản xuất lúa trong vùng của người dân.

Trong vùng ĐBSCL đất đai vẫn còn manh mún, những mảnh ruộng nhỏ nên gặp khó khăn trong quá trình cơ giới hóa, trong khi quá trình tích tụ ruộng đất chưa diễn ra mạnh mẽ trong vùng. Việc xây dựng HTX nông nghiệp quá chậm và nhiều HTX hiện có còn yếu kém. Ở khu vực ĐBSCL, quá trình tích tụ ruộng đất dưới hình thức chuyển nhượng là chính, chiếm tỷ lệ 95% tổng diện tích đất đai tích tụ. Bình quân diện tích đất đai tích tụ 4,8-10 ha/hộ, cá biệt có hộ 50-100 ha. Quá trình công nghiệp hóa ở những vùng phụ cận chưa phát triển cao nên chưa thu hút nhiều lao động nông thôn trong vùng. Hiện nay, lực lượng lao động trong nông thôn dôi dư vẫn còn lớn, chưa đủ điều kiện và cơ hội tìm kiếm việc làm mới, vẫn phải bám trụ chủ yếu vào sản xuất nông nghiệp trên diện tích đất quá thấp (0,38 ha/lao động). Trong khi Việt Nam vừa có đất ít, nhưng trong thời gian vừa qua, đất lúa bị mất với tốc độ khá nhanh do chuyển đổi sang công nghiệp, dịch vụ và nuôi trồng thủy sản, trồng cây ăn trái... Chỉ trong thời gian 27 năm (1980-2007), đất lúa ĐBSCL giảm tới 344.800 ha.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Dương Văn Chín, Phó Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL, cho rằng: “Chi phí sản xuất lúa ở ĐBSCL tương đối thấp so với các vùng khác, nhưng vẫn còn cao và chiếm tới 50%. Thu nhập từ trồng lúa bao gồm cả lao động gia đình, nhưng lợi nhuận chiếm khoảng 40% tổng thu. Vụ lúa trong mùa mưa, năng suất thấp, phơi sấy khó khăn, nếu tính tổng chi phí bao gồm cả lao động gia đình thì thường nông dân huề hoặc bị lỗ. Hiệu quả kinh tế thấp không có động lực khuyến khích nông dân trồng lúa, đặc biệt những năm giá xuống thấp, điều này tiềm ẩn nguy cơ nông dân bỏ không trồng lúa, giảm diện tích gieo trồng”. Trong nghiên cứu cải tiến giống cây trồng quá nghiêng về tính kháng sâu bệnh hại xét theo cơ sở di truyền của cây chủ nhiều hơn của ký sinh, do đó tính kháng trở nên kém bền vững. Việc cải tiến giống cây trồng có phẩm chất cao, đủ sức cạnh tranh trong quá trình hội nhập quốc tế, chưa có được thành tựu mang tính đột phá. Tại ĐBSCL, suốt một thời gian dài, giống lúa xác nhận chỉ được trồng thấp hơn 2% diện tích gieo trồng. Từ năm 2001-2005, nhờ chương trình 1 triệu ha lúa xuất khẩu, năm 2003, diện tích trồng lúa xác nhận đạt 10%, năm 2005 tăng lên 32%, bao gồm giống tương đương cấp xác nhận. Bên cạnh đó, thiếu kho, không dự trữ được lúa gạo sẽ rất khó để chủ động thực hiện điều tiết thị trường giá cả. Từ đó, hàng triệu hộ dân vùng ĐBSCL đến mùa thu hoạch đồng loạt bán thóc ra thị trường, cung lớn hơn cầu, làm cho giá giảm xuống. Công nghệ xay xát tổn thất lớn do khâu làm khô không tốt, chỉ đạt 60-66%, trong đó gạo nguyên thu về từ 40-48%.

* Trồng lúa phải có lợi nhuận để giữ chân nông dân

Ông Dương Văn Chín cho rằng, trước mắt cần giảm bớt khó khăn của nông dân trong khâu tiêu thụ lúa hàng hóa. Phần lớn nông dân trồng lúa ở ĐBSCL có diện tích nhỏ, khoảng 1 ha/hộ, đối với những hộ nhỏ này, khi thu hoạch chỉ đạt khoảng 6-7 tấn lúa. Trong trường hợp giá lúa trên thị trường lúc thu hoạch là cao thì họ có thể bán lúa tươi ngay tại ruộng cho thương lái, nếu lúc thu hoạch giá lúa sụt giảm thì không muốn bán ngay để chờ giá lên. Trong trường hợp đó, lúa cần phải được phơi khô để có thể tồn trữ một thời gian dài. Chính quyền từng tỉnh nên rà soát lại số lò sấy hiện có trong địa phương mình, năng lực sấy được bao nhiêu để có chủ trương củng cố. Mặt khác, cần giúp từng hộ dân phơi lúa chạy mộng để giữ phẩm chất hạt gạo. Từng tỉnh nên có chủ trương cho nông dân vay vốn, được bù 100% lãi suất ngân hàng trong vòng một năm từ ngân sách địa phương để đạt được mục tiêu 100% số hộ dân trồng lúa có sân xi măng và bạt PP phơi lúa chạy mộng.

Điều quan trọng là giảm thất thoát trong khâu cắt, gom và suốt lúa, vì phần lớn lúa được gặt bằng tay hoặc máy gặt xếp dãy, tổn thất trong khâu cắt, gom và suốt là khoảng 4%. Các loại máy gặt đập liên hợp đang hoạt động tại ĐBSCL có thất thoát trung bình là 2%. Nếu toàn bộ diện tích tại đồng bằng được thu hoạch bằng máy gặt đập liên hợp với mức giảm thất thoát là 2% thì sản lượng lúa tăng thêm được là 400.000 tấn. Nếu tính giá 4.000 đ/kg lúa thì giá trị bằng tiền tương ứng là 1.600 tỉ đồng. Bên cạnh đó, cần hình thành các khu dịch vụ phơi sấy, tồn trữ tập trung bằng cách liên kết với Tổng công ty lương thực và các công ty thành viên xây dựng kết cấu hạ tầng để chứa lúa khô. Mỗi tỉnh nên bàn bạc với các huyện để hình thành các cụm phơi sấy, tồn trữ dài hạn cấp huyện hoặc liên huyện. Cần bàn bạc thật dân chủ với dân để chọn lựa địa điểm thật phù hợp để vận chuyển lúa tươi từ đồng ruộng đến các khu vực xay xát tập trung hiện đại. Cần trang bị các trang thiết bị bốc dỡ cơ giới hóa, tự động hóa. Từng tỉnh, khích lệ các công ty kinh doanh lương thực trong tỉnh hoặc các thương lái đứng ra đầu tư xây dựng kho tàng, sân phơi, lò sấy để kinh doanh. Nhà nước Trung ương nên hỗ trợ 100% lãi suất ngân hàng trong vòng hai năm, để chủ đầu tư vay vốn đứng ra thành lập cụm chế biến lúa gạo. Có chính sách khích lệ thương lái thu mua lúa tươi của nông dân, chở về các khu dịch vụ sấy tập trung, tồn trữ và bán dần cho các doanh nghiệp kinh doanh lương thực. Chấm dứt ngay quy trình phản khoa học tồn tại dai dẳng bấy lâu nay là xay xát lúa ướt ở ẩm độ 16-17%. Nhà nước Trung ương cần chủ trương thành lập quỹ dự phòng để hỗ trợ nông dân trồng lúa trong những lúc giá lúa xuống thấp. Quỹ này do các doanh nghiệp đóng góp vào những năm kinh doanh có lợi nhuận nhiều, từ nông dân vào những năm trúng mùa được giá và một phần ngân sách Nhà nước. Cần đầu tư hơn nữa cho hệ thống khuyến nông, giống lúa, lúa giống, thủy lợi trong sản xuất lúa gạo...

* Giữ cố định diện tích đất trồng lúa

Để giữ an ninh lương thực, ổn định sản lượng gạo xuất khẩu, ông Chín cho rằng: Trước hết cần có định nghĩa rõ ràng dứt khoát về đất trồng lúa. Điều này sẽ giúp cho nông dân linh hoạt trong sản xuất, thích nghi với biến động của môi trường, thị trường, giúp họ gia tăng thu nhập, cải thiện cuộc sống. Vì ĐBSCL không thể làm giàu chỉ từ cây lúa. Nông dân vùng này trồng lúa để góp phần đảm bảo an ninh lương thực quốc gia, Chính phủ nên có chủ trương dành một phần ngân sách thỏa đáng từ nguồn thu công nghiệp, thương mại, dịch vụ để phát triển kết cấu hạ tầng, cơ sở vật chất, nghiên cứu chuyển giao khoa học kỹ thuật, thu mua, bảo quản, chế biến lúa gạo nhằm duy trì và phát triển bền vững. Đối với những khu công nghiệp tập trung do Trung ương quản lý, Nhà nước cần quy hoạch và bỏ vốn ra mua hẳn đất trồng lúa của dân để hình thành quỹ đất công để sử dụng bất cứ khi nào cần. Tôn nền và nếu chưa sử dụng thì cho nông dân thuê từng vụ, hàng năm để trồng rau màu. Từng tỉnh cũng có nhu cầu phát triển các kết cấu hạ tầng, khu công nghiệp, thương mại dịch vụ, khu đô thị cho chính mình, cần xác định cần bao nhiêu đất, vị trí nào, phải tính toán kỹ lưỡng về lâu dài và dùng ngân sách của tỉnh để mua hẳn những mảnh đất ruộng đó của nông dân. Trong quá trình kêu gọi đầu tư, chính quyền tỉnh cho nông dân xung quanh thuê đất từng vụ, từng năm để trồng các cây trồng ngắn ngày, rau màu và nộp tiền thuê đất lại cho tỉnh, tránh tình trạng bỏ đất hoang nhiều năm trong quá trình chờ xây dựng.

“Sau khi thiết lập một hệ thống quỹ đất công xong, cần phải có nhiều biện pháp kiên quyết để giữ được đất trồng lúa về lâu dài vì an ninh lương thực. Trong tương lai, nếu có một nhu cầu đặc biệt nào đó cần phải xây dựng công trình trên đất trồng lúa, mà thời điểm hiện tại không hình dung ra được, thì phải với điều kiện là trần nhà của công trình đó phải có mái bê tông vững chắc làm bằng vật liệu chống thấm và trồng lúa được trên sân thượng nhiều vụ trong năm, như vậy đất lúa sẽ không bị mất theo thời gian”, ông Chín nhấn mạnh.

HOÀI THU