Nuôi bảo tồn rắn độc lấy nọc để sản xuất thuốc

Nguồn tin: Khoa Học Phổ Thông, 14/09/2012
Ngày cập nhật: 17/9/2012

Trên cơ sở kinh nghiệm của trên 30 năm nghiên cứu khoa học, sản xuất thuốc y học dân tộc, cấp cứu và điều trị rắn độc cắn, nuôi bảo tồn các loài rắn độc, Trung tâm nuôi trồng nghiên cứu chế biến dược liệu Quân khu 9 (Trại rắn Đồng Tâm) đang nỗ lực thực hiện đề án cấp Nhà nước “Phát triển và khai thác nguồn gen rắn hổ mang đất và hổ mang chúa làm nguyên liệu sản xuất thuốc”. Trong khi tìm hiểu về công việc nuôi bảo tồn và khai thác nọc các loài rắn cực độc cho mục đích sản xuất thuốc cứu người, chúng tôi ghi nhận nhiều điều mới và thú vị.

Vài nét về rắn độc

Theo các nhà khoa học, hiện trên cả nước có 193 loài rắn, trong đó có 53 loài rắn độc sinh sống chủ yếu trong tự nhiên và một số ít được nuôi nhốt. Nhóm rắn độc chia làm hai nhóm: nhóm rắn hổ (gồm 35 loài) và nhóm rắn lục (gồm 18 loài). Các loài rắn độc lại phân bố theo vùng địa lý: 22 loài ghi nhận ở cả hai miền đất nước, 12 loài chỉ có ở miền Bắc, 19 loài chỉ có ở miền Nam.

Dẫn đầu một số loài rắn cực độc là rắn hổ mang chúa. Tài liệu về rắn cho biết, lượng nọc độc khi tích đầy tuyến nọc của một con rắn hổ mang chúa trưởng thành khoảng 400 mg, 1 g nọc có khả năng giết chết 160 người (60 kg/người) hoặc một con trâu mộng, thậm chí một con voi to. Ngay cả khi mức nọc thấp nhất, mỗi cú táp của rắn hổ mang chúa vẫn có thể tạo ra mối nguy giết chết người hoặc hoại tử vùng có nọc. Mức nguy hại còn tùy vào vị trí cắn trên cơ thể, vết cắn gần tim, não (ngực, vai, mặt), cắn trúng động mạch hay mạch máu lớn nguy hiểm hơn vết cắn ở bắp chân, tay.

Ghi nhận ở các cơ sở y tế trong cả nước, các loại rắn độc thường gây nguy hiểm nhất cho nạn nhân là rắn cạp nia, cạp nong, hổ mang đất, hổ mang chúa, rắn lục và rắn biển. Nọc rắn cạp nia gây khó thở, tức ngực, co thắt cổ họng, liệt toàn thân, nạn nhân chết vì suy hô hấp. Rắn hổ mang đất gây phù nề, liệt cơ, dẫn đến tử vong; nhẹ thì hoại tử cơ dẫn đến tàn tật. Nọc độc hổ mang chúa gây tê liệt hệ thần kinh, phù nề cấp, liệt cơ, suy hô hấp, suy thận trong thời gian ngắn và tử vong nhanh. Nọc của rắn lục gây ra rối loạn sự đông máu - máu không ngừng chảy ở vết thương, dẫn đến tử vong… Khác với rắn thường (không hoặc ít độc), miệng các loại rắn độc thường có 2 nanh quặp xuống từ hàm trên, vì lý do này thay vì nói bị rắn cắn, có người nói bị rắn mổ. Chỗ vết thương, hai vết nanh cắm vào da thịt hay cào xước da rõ rệt giúp mọi người nhận diện đã bị rắn độc cắn. Cá biệt vết cắn của rắn cạp nia, cạp nong chỉ nhỏ như vết kim châm, ngay khi cắn có thể nhìn thấy nhưng 5 - 6 giờ sau khó phát hiện. Rắn lục cắn gây rối loạn đông máu, vết nanh nhỏ khuất trong lớp máu tràn lên mặt da liên tục… Nhận dạng rắn khá khó khăn, ví dụ rắn lục thường có màu xanh nhưng nhiều loài rắn lục hắc với da đen khía vàng, rắn lục hoa da lốm đốm xám vàng và xanh, rắn lục đầu bạc thân xanh xám đầu trắng. Độ độc mỗi loài rắn khác nhau, mọi trường hợp bị rắn độc cắn cần đưa bệnh nhân đến bệnh viện trong một vài giờ (nếu có thể) để có nhiều hơn cơ hội giữ mạng sống.

Nọc rắn hổ mang dùng để cứu mạng sống

Rắn hổ mang đất và hổ mang chúa chứa nhiều dược liệu cực kỳ quý hiếm. Nọc của rắn hổ mang đất và hổ mang chúa là dược liệu dùng để sản xuất “kháng huyết thanh” chữa rắn cắn hiệu quả tuyệt vời. Tại khoa cấp cứu rắn cắn tại Trại rắn Đồng Tâm, trung bình mỗi năm cứu được khoảng 1.000 nạn nhân bị rắn cắn; riêng năm 2011 là 1.157 người. Nhờ có huyết thanh kháng nọc rắn, tất cả các trường hợp bệnh nhân bị rắn độc cắn khả năng cứu sống là 100% nếu đưa đến bệnh viện khi còn… thở. Huyết thanh kháng nọc rắn có hai loại: huyết thanh có khả năng trung hòa đặc hiệu một loại nọc rắn - huyết thanh kháng nọc rắn đơn giá; có khả năng trung hòa đặc hiệu với hai loại nọc rắn trở lên - huyết thanh kháng nọc rắn đa giá. Khi cấp cứu, nạn nhân phải nói rõ bị rắn gì cắn, mang theo hoặc chụp hình con rắn đã cắn thì càng tốt cho bác sĩ quyết định nhanh việc dùng loại huyết thanh nào. Nếu không biết được con rắn nào cắn, khi tới cấp cứu bác sĩ dựa vào dấu răng trên da, triệu chứng tại chỗ, triệu chứng toàn thân, chẩn đoán chính xác loại rắn cắn để dùng kháng huyết thanh loại đó. Nọc của rắn hổ mang còn là nguyên liệu chính sản xuất thuốc xoa bóp cobratoxan dùng chữa bệnh nhức mỏi, viêm xương, viêm khớp dạng thấp, chữa đau nhức khớp ở người lớn tuổi. Thịt rắn khi kết hợp với các thảo dược đặc dụng và được thực hiện theo quy trình nghiêm ngặt ngâm trong rượu thành thuốc bồi bổ xương khớp, chữa suy nhược thần kinh, kém ăn mất ngủ ở người già. Mật, mỡ, thịt của rắn hổ mang đất và chúa dùng làm nguyên liệu bào chế một số loại thuốc kháng độc, chống viêm, giảm đau. Thịt của rắn hổ mang đất chúa hết sức bổ dưỡng, dùng làm thực phẩm dinh dưỡng, bồi dưỡng cho người cần hồi phục sức khỏe; còn dùng để sản xuất ra thuốc chống lạnh cho bộ đội và nhân dân sống ở nơi có nhiệt độ thấp.

Nuôi bảo tồn rắn hổ mang chúa, hổ mang đất, sản xuất thuốc

Giới khoa học cho biết, rắn độc mang đặc trưng về sinh học; độc học theo từng vùng địa lý. Để cứu người bị rắn cắn cần có huyết thanh kháng nọc rắn phù hợp được nghiên cứu ở các vùng địa lý. Tại Hội nghị các chuyên gia hàng đầu thế giới về huyết thanh kháng nọc rắn tại Anh năm 2002, đã khẳng định “Mỗi nước cần sản xuất huyết thanh kháng nọc rắn theo chuẩn định của chính quốc gia mình”. Hiện nay nhiều nước trên thế giới có Trung tâm nghiên cứu chế tạo huyết thanh kháng nọc rắn, trong đó có Việt Nam.

Trong mục đích khai thác nọc rắn hổ mang để làm huyết thanh kháng nọc rắn và dược liệu, phương án từng được áp dụng phổ biến là tổ chức nuôi bảo tồn, sinh sản nhân tạo. Trong hơn hai năm qua, Trại rắn Đồng Tâm đã làm mới hay cải thiện hàng loạt hạng mục cơ sở hạ tầng. Khu vực nuôi rắn trải trên diện tích rộng lớn dưới tán cây rừng thưa, hàng loạt chuồng lồng rắn phù hợp với tập tính, sinh lý, sinh thái của rắn hổ mang được xây dựng. Mỗi con rắn được sống thoải mái trong nhà lưới thép chắc chắn, an toàn (cho rắn và người nuôi, khách tham quan), sân phơi nắng và vận động, có nhà hầm cho rắn nghỉ. Môi trường sống nhân tạo của rắn gần giống với môi trường tự nhiên là một yêu cầu quan trọng. Qua tán lá thưa, ánh sáng mặt trời được đưa tới từng lồng rắn, nhiệt độ trong lồng, độ ẩm thích ứng giúp rắn khỏe mạnh, phát triển tốt nhất và kéo dài tuổi đời (10 - 17 năm) của rắn. Khâu vệ sinh được chú ý, chuồng trại khô ráo, sạch sẽ, không để thức ăn thừa làm ô nhiễm, tránh cho rắn các bệnh hô hấp (viêm phế quản, viêm phổi), các bệnh về đường tiêu hóa, bệnh ký sinh trùng, bệnh nấm. Để tránh sự ẩm ướt khu chuồng, mỗi lồng rắn được bố trí sàn ăn, máng nước uống, nước tắm bên ngoài hầm nghỉ của rắn.

Về thức ăn của rắn bao gồm: cóc, ếch, nhái, chuột, và các côn trùng như bọ cánh cứng, bướm, sâu, giun, dế… và rắn (kể cả các loài rắn độc). Việc nuôi rắn bảo tồn kết hợp khai thác nọc và dùng cả con rắn làm dược liệu là một thử thách lớn. Từ mức “có gì cho ăn nấy”, đề tài đang phải thiết kế thực đơn hợp lý hơn về mọi mặt; không những khả thi về dinh dưỡng, khả thi về kinh tế còn phải đáp ứng đòi hỏi một cơ sở thức ăn “sạch” cho rắn. Một số hồ nuôi rắn, hồ dự trữ ếch, cóc, nhái… đang được làm mới để đáp ứng yêu cầu thức ăn “sạch” cho rắn. Thức ăn cho rắn con cũng là nội dung khó khăn và đề tài đã thu được trong hạng mục nghiên cứu nuôi rắn con nhân tạo trong thời gian qua.

Phòng bệnh là chủ yếu. Để làm được, đội ngũ chuyên viên cần có kiến thức chuyên môn, tích lũy kinh nghiệm và lòng yêu nghề, trách nhiệm với cộng đồng. Phải thường xuyên kiểm tra sức khỏe của rắn, phát hiện bệnh sớm để điều trị những cá thể rắn đau yếu nếu có. Một vài trường hợp rắn bệnh bỏ ăn một hai kỳ, sức khỏe suy kiệt, phải đút thức ăn cho chúng. Đây là việc rất nguy hiểm, rắn bệnh dễ nổi quạu, thao tác không cẩn thận có thể bị nhiễm độc tương tự như bị rắn cắn. Để minh chứng “sản xuất sạch, an toàn”, nhân viên nuôi rắn bảo tồn thường xuyên ghi chép theo dõi khẩu phần ăn, sự tăng trọng hàng tháng, tình trạng lột xác, tình trạng sức khỏe và nội dung thực hiện quy trình kỹ thuật.

Để nhân nhanh đàn rắn cần tuyển chọn rắn bố mẹ (trên 2 năm tuổi đúng giống, ổn định và khỏe mạnh), lập mã số, ghép đôi giữa các cá thể đực - cái theo “gia phả” để sau đó rắn con không bị đồng huyết. Hiện Trại rắn Đồng Tâm đang tiến hành theo dõi, tuyển rắn sinh sản và hậu bị trong 250 con rắn hổ mang đất và hơn 150 con rắn hổ mang chúa. Áp dụng phương pháp chăn nuôi khoa học và ổn định. Thường xuyên thăm khám sức khỏe, theo dõi động dục, hỗ trợ rắn sinh sản nhằm nâng cao sản lượng, chất lượng rắn con. Sau giao phối, tách riêng đực - cái, có chế độ dinh dưỡng tốt nhất cho rắn cái, thích hợp cho rắn đực. Các ổ ấp trứng cũng đã được nghiên cứu, áp dụng. Giải pháp làm ổ ấp bằng cát pha đất sét có khả năng duy trì nhiệt độ, độ ẩm, sạch và thông thoáng được lựa chọn. Các lứa rắn con khỏe mạnh đang lần lượt ra đời giúp tăng nhanh số lượng đầu rắn theo phương pháp khoa học, vệ sinh an toàn thực phẩm. Kết hợp các yếu tố về thực đơn thức ăn cho các nhóm rắn nuôi đạt chất lượng để có được sản lượng nọc đạt tiêu chuẩn dược điển Việt Nam dùng làm nguyên liệu để sản xuất huyết thanh kháng nọc rắn. Ngoài tác dụng chính làm thuốc kháng độc, chống viêm, giảm đau, rắn dùng làm dược liệu để sản xuất thuốc chống lạnh, thuốc chữa nhức mỏi, viêm xương, khớp, chữa bệnh viêm khớp dạng thấp, đau nhức khớp ở người lớn tuổi…

Việc tổ chức nhân nuôi bảo tồn rắn hổ mang chúa, hổ mang đất nhằm giữ gìn phát triển các nguồn gen quý, hiếm - tài sản của quốc gia góp phần bảo vệ và sử dụng bền vững các tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên sinh vật phục vụ con người là một yêu cầu khách quan mang tính chiến lược.

Rắn hổ mang chúa và rắn hổ mang đất nằm trong sách đỏ Việt Nam, cũng được xếp vào nhóm IB và nhóm IIB danh lục CITES.

Theo CITES, Chính phủ các nước có thể cho phép nuôi bảo tồn, phát triển và khai thác sản phẩm dùng làm thuốc, phục vụ lợi ích cứu sinh mạng con người.

BS.CKI. Vũ Ngọc Lương (Trung tâm nuôi trồng nghiên cứu chế biến dược liệu Quân khu 9)